Żelazo –  normy. Niedobór żelaza we krwi, nadmiar żelaza – co znaczy?

Żelazo to pierwiastek niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jego poziom we krwi wpływa na produkcję hemoglobiny, transport tlenu oraz ogólną kondycję organizmu. Zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych. Sprawdź, jakie są normy żelaza we krwi oraz co oznaczają jego nieprawidłowe wartości.

Spis treści:

• Jaka jest norma żelaza we krwi?
• Dlaczego oznaczenie stężenia żelaza we krwi to za mało?
• Co oznacza nadmiar żelaza, zbyt wysoki poziom żelaza we krwi?
• Co się dzieje jak się ma za dużo żelaza we krwi?
• Jaki poziom żelaza jest niebezpieczny?
• Co oznacza niedobór żelaza we krwi?
• Wskazania do wykonania badania poziomu żelaza
• Objawy niedoboru żelaza
• Produkty bogate w żelazo: jak dostarczać odpowiednią ilość tego pierwiastka?
• Normy żelaza we krwi dla różnych grup

Żelazo – normy – najważniejsze wnioski

• Normy żelaza różnią się w zależności od wieku i płci – u dorosłych mężczyzn wynoszą 70–200 µg/dl, a u kobiet 55–180 µg/dl.
• Badanie ferrytyny pozwala ocenić rzeczywiste zapasy żelaza – niski poziom może wskazywać na ukryty niedobór, nawet jeśli żelazo we krwi mieści się w normie.
• Nadmiar żelaza może prowadzić do uszkodzenia narządów wewnętrznych, chorób serca, cukrzycy oraz zwiększonego ryzyka nowotworów.
• Niedobór żelaza objawia się osłabieniem, zawrotami głowy, wypadaniem włosów, dusznością i problemami z koncentracją, a w zaawansowanej postaci prowadzi do anemii.
• Wskazaniem do badania żelaza i ferrytyny są m.in. przewlekłe zmęczenie, bladość skóry, częste infekcje oraz intensywna aktywność fizyczna.

Jaka jest norma żelaza we krwi?

Prawidłowy poziom żelaza we krwi zależy od wieku, płci oraz stanu fizjologicznego. Jest to jeden z parametrów do oceny gospodarki żelazowej organizmu, ponieważ zarówno niedobór żelaza, jak i jego nadmiar mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych.

Przyjmuje się, że prawidłowe stężenie żelaza, normy stężenia żelaza we krwi to:

• Mężczyźni: 70–200 µg/dl.
• Kobiety: 55–180 µg/dl.
• Niemowlęta do 6. m. ż. : 35–155 µg/dl.
• Dzieci od 6. miesiąca do 15. roku życia: 45–185 µg/dl.
• Dziewczęta powyżej 15 lat: 40–145 µg/dl.
• Chłopcy powyżej 15 lat: 55–160 µg/dl.

Badanie stężenia żelaza w organizmie – co warto wiedzieć dodatkowo?

Pomiar stężenia żelaza we krwi to podstawowe badanie, ale często dla pełnej diagnozy oznacza się także ferrytynę (białko magazynujące żelazo) i całkowitą zdolność wiązania żelaza (TIBC).

Dlaczego oznaczenie stężenia żelaza we krwi to za mało?

Pomiar stężenia żelaza w surowicy krwi jest istotnym, ale nie jedynym wskaźnikiem oceny gospodarki żelazowej organizmu. Żelazo we krwi podlega wahaniom dobowym, a jego poziom może się zmieniać w zależności od diety, stanu zapalnego, miesiączki czy ciąży. Dlatego w diagnostyce często oznacza się dodatkowe parametry:

• Ferrytyna – białko magazynujące żelazo w organizmie, kluczowe dla oceny rzeczywistych zapasów żelaza.
• TIBC (całkowita zdolność wiązania żelaza) – określa ilość transferyny zdolnej do przenoszenia żelaza.
• Wysycenie transferyny – pokazuje, w jakim stopniu transferyna jest obciążona żelazem.
• Stężenie hemoglobiny i morfologia krwi – pozwalają ocenić efektywność transportu tlenu w organizmie.

Ferrytyna – najważniejszy wskaźnik zapasów żelaza

Ferrytyna jest kluczowym wskaźnikiem pozwalającym ocenić rzeczywiste zapasowe ilości żelaza w organizmie. Niski poziom ferrytyny może oznaczać ukryty niedobór żelaza, nawet jeśli poziom samego żelaza we krwi mieści się w normie.

Normy ferrytyny:

• Kobiety: 10–200 µg/l (średnio 35 µg/l)
• Mężczyźni: 15–400 µg/l (średnio 90 µg/l)

Jednak optymalny poziom ferrytyny, zapewniający najlepsze funkcjonowanie organizmu, to:

• Dla kobiet: powyżej 50–70 µg/l
• Dla mężczyzn: 120–150 µg/l

Jeśli ferrytyna spada poniżej 30 µg/l, oznacza to niedobór żelaza, nawet jeśli hemoglobina i żelazo w surowicy są jeszcze w normie. Ferrytyna poniżej 15 µg/l to stan alarmowy, który może prowadzić do anemii i wymaga interwencji dietetycznej lub suplementacji [1].

Niski poziom ferrytyny – objawy ukrytego niedoboru żelaza

Niski poziom ferrytyny może oznaczać ukryty niedobór żelaza, nawet jeśli poziom żelaza we krwi jest w normie. Objawia się przewlekłym zmęczeniem, osłabieniem, problemami z koncentracją, wypadaniem włosów, łamliwością paznokci oraz bladością skóry. Często towarzyszy mu także duszność przy wysiłku i obniżona odporność, co może prowadzić do częstszych infekcji.

Wysoka ferrytyna – co oznacza?

Podwyższona ferrytyna może wskazywać na nadmiar żelaza w organizmie, ale również może wzrastać w stanach zapalnych, infekcjach, chorobach wątroby czy nowotworach.

Jeśli ferrytyna przekracza 300 µg/l u mężczyzn i 200 µg/l u kobiet, warto wykonać dodatkowe badania, by sprawdzić, czy nie ma nadmiernego gromadzenia się żelaza w organizmie, np. w wyniku hemochromatozy – choroby genetycznej powodującej odkładanie się żelaza w narządach.

Co oznacza nadmiar żelaza, zbyt wysoki poziom żelaza we krwi?

Zbyt wysoki poziom żelaza może wynikać z nadmiernej podaży tego pierwiastka w diecie, nieprawidłowej suplementacji lub chorób związanych z jego magazynowaniem. Jednym z najczęstszych schorzeń prowadzących do wysokiego poziomu żelaza jest hemochromatoza – choroba genetyczna powodująca nadmierne gromadzenie żelaza w organizmie. Może ono odkładać się w narządach, prowadząc do ich uszkodzenia.

Całkowita pula żelaza w organizmie składa się z żelaza czynnościowego, wykorzystywanego do transportu tlenu, oraz żelaza magazynowanego w ferrytynie.

Co się dzieje jak się ma za dużo żelaza we krwi?

Nadmiar żelaza w organizmie może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, ponieważ organizm nie posiada skutecznego mechanizmu jego wydalania. Gromadzone w nadmiarze żelazo odkłada się w narządach wewnętrznych, powodując ich uszkodzenie i zwiększając ryzyko wielu chorób.

Nadmierne stężenie żelaza we krwi może prowadzić do:

• Uszkodzenia wątroby – przewlekłe przeciążenie żelazem może skutkować stłuszczeniem wątroby, marskością oraz zwiększonym ryzykiem niewydolności wątroby i nowotworów.
• Chorób serca i nadciśnienia – odkładanie się żelaza w mięśniu sercowym może powodować arytmie, nadciśnienie oraz zwiększone ryzyko zawału serca.
• Cukrzycy typu 2 – nadmiar żelaza w trzustce może prowadzić do uszkodzenia komórek beta, odpowiedzialnych za produkcję insuliny, co zwiększa ryzyko insulinooporności i cukrzycy [2].
• Zaburzeń układu nerwowego – żelazo gromadzące się w mózgu może nasilać procesy neurodegeneracyjne, zwiększając ryzyko choroby Alzheimera i Parkinsona [3].
• Stresu oksydacyjnego i przyspieszonego starzenia – nadmiar żelaza przyczynia się do wzrostu wolnych rodników, które uszkadzają komórki, przyspieszając procesy starzenia i zwiększając ryzyko chorób nowotworowych.

Osoby z nadmiarem żelaza często doświadczają przewlekłego zmęczenia, bólu stawów i mięśni, problemów trawiennych (nudności, bóle brzucha) oraz zaburzeń rytmu serca. Warto kontrolować poziom ferrytyny i żelaza we krwi, aby uniknąć negatywnych skutków jego nadmiaru.

Jaki poziom żelaza jest niebezpieczny?

Niebezpieczny poziom żelaza we krwi zaczyna się od powyżej 280 µg/dl (50 µmol/l), natomiast wartości przekraczające 335 µg/dl (60 µmol/l) mogą być toksyczne i prowadzić do poważnych uszkodzeń narządów wewnętrznych.

Anemię rozpoznaje się, gdy poziom hemoglobiny spada poniżej:

• 13 g/dl u mężczyzn,
• 12 g/dl u kobiet,
• 11 g/dl u kobiet w ciąży i dzieci.

Jednak w diagnozie anemii kluczowa jest nie tylko hemoglobina, ale również ferrytyna (poniżej 15 µg/l wskazuje na niedobór żelaza) oraz morfologia krwi.

Co oznacza niedobór żelaza we krwi?

Niedobór żelaza oznacza, że organizm nie ma wystarczającej ilości tego pierwiastka do prawidłowej produkcji hemoglobiny – białka transportującego tlen w erytrocytach. Niskie stężenie żelaza we krwi może prowadzić do niedokrwistości z niedoboru żelaza (anemia), czyli stanu, w którym organizm nie jest w stanie efektywnie transportować tlenu do tkanek.

Niedobór żelaza najczęściej dotyka:

• Kobiety w wieku rozrodczym – z powodu regularnych krwawień miesiączkowych,
• Kobiety w ciąży – ze względu na zwiększone zapotrzebowanie na żelazo,
• Dzieci i młodzież – rosnący organizm wymaga większych zasobów żelaza,
• Osoby starsze – często borykające się z problemami z wchłanianiem żelaza,
• Sportowców – u których większa utrata żelaza zachodzi przez intensywną aktywność fizyczną.

Samo badanie żelaza we krwi nie zawsze odzwierciedla rzeczywisty stan gospodarki żelazowej organizmu. Kluczowym wskaźnikiem jest ferrytyna, białko magazynujące żelazo. Niski poziom ferrytyny może wskazywać na ukryty niedobór żelaza, nawet jeśli poziom hemoglobiny i żelaza w surowicy są jeszcze w normie.

Czy stres obniża żelazo?

Tak, długotrwały stres może obniżać poziom żelaza, wpływając na jego wchłanianie i metabolizm. Kortyzol i inne hormony stresu mogą zaburzać funkcjonowanie układu pokarmowego, prowadząc do gorszego przyswajania żelaza oraz zwiększonego ryzyka stanów zapalnych, które dodatkowo ograniczają dostępność tego pierwiastka dla organizmu.

Wskazania do wykonania badania poziomu żelaza

Badanie stężenia poziomu żelaza i ferrytyny we krwi jest kluczowe w diagnostyce gospodarki żelazowej organizmu, szczególnie gdy pojawiają się objawy sugerujące jego niedobór lub nadmiar. Regularna kontrola tych parametrów pozwala wcześnie wykryć ewentualne nieprawidłowości i uniknąć poważnych konsekwencji zdrowotnych.

Warto wykonać badanie, jeśli występują:

• Przewlekłe zmęczenie i osłabienie – organizm traci energię, nawet po odpoczynku.
• Bladość skóry i błon śluzowych – może wynikać z niedostatecznej produkcji hemoglobiny.
• Nadmierne wypadanie włosów i łamliwość paznokci – mieszki włosowe i macierz paznokci nie otrzymują wystarczającej ilości składników odżywczych.
• Częste infekcje – osłabiona odporność może być efektem niedoboru żelaza.
• Kołatanie serca i duszność – serce bije szybciej, kompensując niedobór tlenu w organizmie.
• Problemy z koncentracją i pamięcią – mózg może nie otrzymywać odpowiedniej ilości tlenu.
• Zwiększona wrażliwość na zimno – organizm ma trudności z utrzymaniem prawidłowej temperatury ciała.

Dodatkowo badanie poziomu żelaza zaleca się osobom:

• z chorobami przewlekłymi (np. niedoczynność tarczycy, choroby przewodu pokarmowego),
• intensywnie uprawiającym sport,
• stosującym diety eliminacyjne (np. wegetariańska, wegańska),
• kobietom w ciąży lub planującym ciążę.

Objawy niedoboru żelaza

Niedobór żelaza może rozwijać się powoli, dlatego początkowo objawy mogą być mało zauważalne. Gdy poziom ferrytyny i żelaza spada znacząco, pojawiają się bardziej uciążliwe symptomy, które mogą negatywnie wpłynąć na codzienne funkcjonowanie.

Najczęstsze objawy niedoboru żelaza:

• Osłabienie i szybkie męczenie się – nawet niewielki wysiłek fizyczny może powodować uczucie wyczerpania.
• Zawroty i bóle głowy – spowodowane niedostatecznym dotlenieniem mózgu.
• Problemy z koncentracją i pamięcią – mogą prowadzić do trudności w przyswajaniu informacji i zapominania prostych rzeczy.
• Sucha skóra i łamliwe paznokcie – struktura paznokci ulega osłabieniu, pojawiają się bruzdy, a skóra staje się matowa.
• Wypadanie włosów – osłabione cebulki prowadzą do ich nadmiernej utraty.
• Zajady w kącikach ust – pękające, bolesne ranki mogą być efektem osłabionej regeneracji nabłonka.
• Bladość skóry i spojówek – wynik obniżonej produkcji hemoglobiny.
• Częste infekcje – obniżona odporność prowadzi do zwiększonej podatności na choroby wirusowe i bakteryjne.
• Duszność przy wysiłku fizycznym – niedobór żelaza zmniejsza zdolność krwi do transportu tlenu, co może powodować uczucie braku powietrza.
• Zwiększona drażliwość, nerwowość, obniżony nastrój – niedobory żelaza mogą wpływać na funkcjonowanie układu nerwowego.
• Wrażliwość na zimno – osoby z niedoborem żelaza mogą odczuwać zimno częściej niż zwykle, nawet w normalnych temperaturach.

Warto pamiętać, że nie zawsze niedobór żelaza od razu powoduje anemię – może występować w formie utajonej, gdy ferrytyna jest niska, ale poziom hemoglobiny mieści się jeszcze w normie. Dlatego wczesne badanie ferrytyny pozwala wykryć problem, zanim doprowadzi on do poważniejszych konsekwencji zdrowotnych.

Co robić w przypadku wystąpienia objawów niedokrwistości z niedoboru żelaza?

W przypadku objawów niedokrwistości należy zwiększyć spożycie żelaza w diecie, uwzględniając produkty bogate w żelazo hemowe (czerwone mięso, podroby, ryby) oraz roślinne źródła żelaza (strączki, pestki, natka pietruszki) wraz z witaminą C dla lepszego wchłaniania. W cięższych przypadkach konieczna może być suplementacja żelaza pod kontrolą lekarza oraz diagnostyka w kierunku przyczyn niedoboru, takich jak krwawienia z przewodu pokarmowego czy zaburzenia wchłaniania.

Co wypłukuje żelazo?

Przyswajanie żelaza może być ograniczone przez wapń (nabiał), fityniany (pełnoziarniste produkty zbożowe), taniny (herbata, kawa) oraz polifenole (wino, niektóre owoce) [4]. Aby uniknąć zaburzeń wchłaniania, zaleca się spożywanie żelaza oddzielnie od tych substancji i łączenie go z witaminą C.

Produkty bogate w żelazo: jak dostarczać odpowiednią ilość tego pierwiastka?

Aby zapewnić organizmowi odpowiednią pulę żelaza, należy regularnie dostarczać ten pierwiastek poprzez dietę, uwzględniając zarówno produkty pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego. Organizm może wchłaniać żelazo hemowe znacznie lepiej niż niehemowe, dlatego dieta powinna być odpowiednio zbilansowana. Zalecana dzienna dawka żelaza wynosi 18 mg dla kobiet oraz 10 mg dla mężczyzn, co warto uwzględniać przy komponowaniu posiłków [5].

Poniżej przedstawiamy tabelę z wybranymi produktami i ich zawartością żelaza w mg na 100 g:

Aby organizm mógł lepiej wchłaniać żelazo, warto spożywać je w towarzystwie witaminy C, która zwiększa jego przyswajalność [6]. Regularne uwzględnianie tych produktów w diecie pomaga dostarczać organizmowi odpowiednią ilość żelaza, co zapobiega niedoborom i ich negatywnym skutkom zdrowotnym.

Normy żelaza we krwi dla różnych grup

Stężenie żelaza we krwi różni się w zależności od wieku i płci, co wynika m.in. z różnic w zapotrzebowaniu organizmu na ten pierwiastek. Prawidłowy poziom żelaza zapewnia optymalne funkcjonowanie organizmu, a jego niedobór lub nadmiar mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Wartości podaje się w µg/dl, a ich interpretacja powinna uwzględniać także ferrytynę i inne wskaźniki gospodarki żelazowej.

Normy żelaza we krwi dla mężczyzn

Prawidłowy poziom żelaza u dorosłych mężczyzn mieści się w zakresie 70–200 µg/dl. Mężczyźni zazwyczaj mają wyższy poziom żelaza niż kobiety, co wynika z większej ilości erytrocytów i braku regularnej utraty krwi, np. przez menstruację.

Normy żelaza we krwi dla kobiet

U kobiet prawidłowy poziom żelaza wynosi 55–180 µg/dl. Wartości te mogą się zmieniać w zależności od fazy cyklu miesiączkowego. W ciąży i podczas laktacji zapotrzebowanie na żelazo znacząco wzrasta, dlatego jego poziom powinien być regularnie monitorowany.

Normy żelaza we krwi dla chłopców powyżej 15. roku życia

Dla chłopców powyżej 15 lat prawidłowe stężenie żelaza wynosi 55–160 µg/dl. W okresie dojrzewania zwiększa się zapotrzebowanie na żelazo, szczególnie w związku z szybkim wzrostem i rozwijającą się masą mięśniową.

Normy żelaza we krwi dla dziewcząt powyżej 15. roku życia

U dziewcząt powyżej 15. roku życia normy żelaza mieszczą się w zakresie 40–145 µg/dl. Po rozpoczęciu menstruacji regularne krwawienia mogą powodować większe straty żelaza, dlatego u nastolatek warto zwracać szczególną uwagę na jego prawidłową podaż w diecie.

Normy żelaza dla niemowląt do 6. miesiąca życia

U noworodków i niemowląt do 6. miesiąca życia prawidłowy poziom żelaza wynosi 35–155 µg/dl. W pierwszych miesiącach życia organizm czerpie żelazo głównie z zapasów zgromadzonych w okresie płodowym oraz z mleka matki.

Normy żelaza dla dzieci od 6. miesiąca do 15. roku życia

W tej grupie wiekowej poziom żelaza powinien wynosić 45–185 µg/dl. Wraz z rosnącym zapotrzebowaniem na ten pierwiastek, kluczowa jest odpowiednio zbilansowana dieta bogata w żelazo, aby zapobiec niedokrwistości z niedoboru żelaza, która często występuje u dzieci i młodzieży.

Interpretacja wyników badań żelaza powinna uwzględniać nie tylko jego stężenie we krwi, ale także ferrytynę, TIBC i poziom hemoglobiny. Warto regularnie kontrolować poziom żelaza, szczególnie u osób z grup ryzyka, takich jak kobiety w ciąży, sportowcy czy osoby stosujące diety eliminacyjne.

Podsumowanie

Żelazo jest kluczowym pierwiastkiem dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, wpływającym na transport tlenu, produkcję hemoglobiny oraz ogólną kondycję zdrowotną. Zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza mogą prowadzić do poważnych konsekwencji, dlatego warto regularnie monitorować jego poziom we krwi.

Bibliografia:

1. https://www.who.int/publications/i/item/9789240000124
2. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36137277/
3. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32878460/
4. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25332469/
5. Normy żywienia dla populacji Polski 2024, Ewy Rychlik, Katarzyny Stoś, Agnieszki Woźniak, Hanny Mojskiej
6. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24059906/