Kortyzol norma – normy dla hormonu stresu i objawy
Kortyzol to hormon steroidowy, znany jako hormon stresu. Norma kortyzolu zależy od wieku, płci, ciąży oraz materiału badania – najczęściej oznacza się go z krwi, moczu lub śliny. Zarówno zbyt wysoki, jak i zbyt niski poziom kortyzolu może prowadzić do poważnych zaburzeń zdrowotnych, w tym bezsenności, otyłości czy problemów hormonalnych. W artykule wyjaśniamy czym jest kortyzol, jego rolę w organizmie, objawy zaburzeń oraz normy – dla kobiet, mężczyzn, dzieci i w ciąży – zgodnie z aktualnymi wytycznymi.
Spis treści:
- Kortyzol – czym jest?
- Kortyzol – rola w organizmie
- Co oznacza podwyższony poziom kortyzolu?
- Co oznacza obniżony kortyzol?
- Kortyzol a bezsenność i nadwaga
- Kortyzol a tarczyca
- Badanie poziomu kortyzolu we krwi
- Norma kortyzolu z surowicy krwi
- Norma kortyzolu dla mężczyzn
- Norma kortyzolu dla kobiet
- Kortyzol norma w ciąży
- Norma kortyzolu dla dzieci
- Norma kortyzolu z moczu
- Norma kortyzolu w ślinie
- Norma kortyzolu rano i wieczorem
Najważniejsze wnioski:
- Kortyzol to hormon steroidowy produkowany przez korę nadnerczy, który reguluje metabolizm, ciśnienie krwi, rytm dobowy oraz reakcję na stres. Jego stężenie jest najwyższe rano i najniższe w nocy, a zaburzenia poziomu kortyzolu mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych.
- Zbyt wysoki poziom kortyzolu (hiperkortyzolemia) najczęściej wynika z zespołu Cushinga, przewlekłego stresu lub chorób nowotworowych i powoduje m.in. otyłość, problemy ze snem i zaburzenia metaboliczne.
- Zbyt niski poziom kortyzolu (hipokortyzolemia) jest charakterystyczny dla choroby Addisona lub wtórnej niewydolności nadnerczy. Objawia się osłabieniem, spadkiem masy ciała, hipoglikemią i może prowadzić do przełomu nadnerczowego.
- Kortyzol wpływa na funkcjonowanie tarczycy, masę ciała i jakość snu, tworząc błędne koło między stresem, bezsennością a otyłością. Prawidłowa diagnostyka (badanie kortyzolu w surowicy, moczu lub ślinie) oraz redukcja stresu i higiena snu są kluczowe dla zdrowia hormonalnego.
Kortyzol – czym jest?
Kortyzol to hormon steroidowy produkowany przez korę nadnerczy, odgrywający kluczową rolę w reakcji organizmu na stres oraz regulacji metabolizmu [1]. Jest znany jako główny hormon stresu, a jego wydzielanie zależy od rytmu dobowego i sytuacji stresowych.
Ważne informacje o kortyzolu:
- Wytwarzany w korze nadnerczy pod wpływem hormonu adrenokortykotropowego (ACTH),
- Reguluje stężenie glukozy we krwi, ciśnienie tętnicze, metabolizm białek i tłuszczów.
- Odpowiada za reakcję stresową organizmu (tzw. „walcz lub uciekaj”),
- Występuje głównie w postaci związanej z białkami w surowicy, tylko ok. 5–10% to kortyzol wolny,
- Wykazuje rytm dobowy – najwyższe stężenia osiąga rano, najniższe w nocy.
Kortyzol jest naturalnym hormonem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jednak zarówno zbyt wysoki poziom kortyzolu, jak i zbyt niski poziom tego hormonu mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych.
Kortyzol – rola w organizmie
Kortyzol pełni w organizmie wiele ważnych funkcji fizjologicznych. Należy do nich przede wszystkim:
- Regulacja metabolizmu – kortyzol wpływa na gospodarkę białkową, tłuszczową i węglowodanową, m.in. zwiększając stężenie glukozy we krwi (nasila glukoneogenezę i glikogenolizę w wątrobie).
- Działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne – hormon ten hamuje nadmierne reakcje układu odpornościowego i zmniejsza stan zapalny. Dzięki temu bywa wykorzystywany leczniczo (steroidoterapia), ale przewlekle wysokie stężenia mogą obniżać odporność.
- Utrzymanie ciśnienia krwi – kortyzol pośrednio reguluje ciśnienie tętnicze, warunkując prawidłową reakcję naczyń na katecholaminy.
- Kontrola rytmu dobowego snu i czuwania – odgrywa rolę w cyklu sen–czuwanie, osiągając najwyższe poziomy rano, co pomaga w pobudce, i najniższe w nocy, ułatwiając sen.
- Reakcja na stres – kortyzol uczestniczy w odpowiedzi organizmu na stres, zwiększając dostępność energii (glukozy, kwasów tłuszczowych) i przygotowując organizm do poradzenia sobie z zagrożeniem.
Kortyzol pełni wiele ról w organizmie. Właściwe, prawidłowe stężenia kortyzolu są niezbędne dla zdrowia – zarówno nadmiar kortyzolu, jak i jego niedobór nie są wskazane!
Co oznacza podwyższony poziom kortyzolu?
Podwyższony poziom kortyzolu (hiperkortyzolemia) oznacza nadmierne wydzielanie hormonu stresu, najczęściej spowodowane zespołem Cushinga lub przewlekłym stresem; Utrzymujący się wysoki poziom tego hormonu we krwi może mieć związek z nieprawidłową stymulacją nadnerczy przez ACTH (lub rzadziej – niezależną produkcją w nadnerczach).
Najczęstsze przyczyny i sytuacje, w których stwierdza się nadmiar kortyzolu, to [3,4,5,6,7]:
- Choroba lub zespół Cushinga – endogenne nadmierne wydzielanie kortyzolu, spowodowane np. gruczolakiem przysadki (choroba Cushinga) lub guzem nadnerczy, a także długotrwałe przyjmowanie wysokich dawek glikokortykosteroidów (egzogenny zespół Cushinga).
- Ektopowe wytwarzanie ACTH – niektóre nowotwory (np. rak płuc) mogą wydzielać ACTH, co pobudza nadnercza do produkcji kortyzolu i prowadzi do jego wysokiego poziomu.
- Ciężki stres psychiczny lub fizyczny – przewlekły stres (np. związany z pracą, traumą) lub nagły silny stres mogą utrzymywać wysoki poziom kortyzolu we krwi poza normalnym rytmem dobowym. Również nadmierny wysiłek fizyczny (przetrenowanie) może przejściowo podnosić kortyzol.
- Inne czynniki – depresja, zaburzenia odżywiania (np. anoreksja), hipoglikemia reaktywna czy silny ból również mogą powodować zwiększone wydzielanie kortyzolu.
W przypadku stwierdzenia hiperkortyzolemii ważne jest określenie jej przyczyny. Lekarz może zlecić dodatkowe badania celem potwierdzenia, czy przyczyną jest zespół Cushinga.
Dodatkowo przewlekły stres powiązany jest z chorobami takimi jak Alzheimer czy Parkinson [2].
Co oznacza obniżony kortyzol?
Obniżony poziom kortyzolu (hipokortyzolemia) zwykle oznacza niedoczynność kory nadnerczy – pierwotną (choroba Addisona) lub wtórną (zależną od przysadki). Innymi słowy, nadnercza produkują za mało kortyzolu w stosunku do zapotrzebowania organizmu.
Do głównych przyczyn takiego stanu należą [8,9]:
- Choroba Addisona (pierwotna niewydolność nadnerczy) – autoimmunologiczne zniszczenie kory nadnerczy (ew. uszkodzenie wskutek infekcji, krwotoku lub przerzutów nowotworowych) prowadzi do znacznego niedoboru kortyzolu.
- Wtórna niedoczynność nadnerczy – uszkodzenie lub niewydolność przysadki mózgowej (np. guz, operacja) skutkuje niedoborem hormonu ACTH, który stymuluje nadnercza. Efektem jest niski poziom kortyzolu mimo zdrowych nadnerczy.
- Nagłe odstawienie glikokortykosteroidów – przewlekłe leczenie sterydowe hamuje oś HPA; gwałtowne odstawienie leków może wywołać objawy niedoboru kortyzolu. Dlatego zawsze należy stopniowo zmniejszać dawkę sterydu pod nadzorem lekarza.
Kortyzol a bezsenność i nadwaga
Przewlekle podwyższony kortyzol powiązany jest z zaburzeniami snu oraz przybieraniem na wadze (otyłości) [10,11]. Nadmiar kortyzolu zaburza rytm dobowy – jeśli jego stężenie nie spada wieczorem, osoba może odczuwać pobudzenie i mieć problemy z zaśnięciem (bezsenność).
Dieta online on naszego dietetyka po studiach to świetne rozwiązanie, aby wesprzeć odchudzanie oraz jakość snu. Nasze diety są 3 S – szybkie, smaczne i skuteczne!
Jednocześnie nadmiar kortyzolu może zwiększać apetyt (zwłaszcza na wysokokaloryczne pokarmy) [12]. Długotrwale wysokiemu kortyzolowi często towarzyszy także podwyższone ciśnienie krwi oraz podwyższony poziom glukozy we krwi, co z czasem może skutkować zespołem metabolicznym [13]
Warto zauważyć, że relacja między kortyzolem, snem i masą ciała ma charakter błędnego koła. Najnowsze badania z 2024 roku potwierdzają, że niedobór snu sam w sobie podnosi stężenie kortyzolu, co z kolei nasila problemy ze snem kolejnej nocy [14].
Badania wskazują, że osoby chronicznie niewyspane mają wyższy poziom kortyzolu i trudniej chudną [14]. Z drugiej strony redukcja stresu i poprawa jakości snu pomaga obniżyć kortyzol i tym samym ułatwia kontrolę masy ciała.
Dlatego w leczeniu otyłości i bezsenności o podłożu stresowym zaleca się techniki radzenia sobie ze stresem, higienę snu oraz – w razie potrzeby – pomoc psychologiczną.
Kortyzol a tarczyca
Nadmiar kortyzolu może zaburzać funkcje tarczycy – np. w zespole Cushinga często występuje obniżone stężenie TSH i objawy wtórnej niedoczynności tarczycy [15]. Wysoki kortyzol działa hamująco na oś podwzgórze–przysadka–tarczyca: zmniejsza wydzielanie hormonu TSH przez przysadkę, co ogranicza stymulację tarczycy.
U ponad połowy pacjentów z endogennym zespołem Cushinga obserwuje się cechy subklinicznej niedoczynności tarczycy (niskie TSH i FT4) – na szczęście jest to odwracalne po wyleczeniu hiperkortyzolemii [15]. Badania potwierdzają, że poziomy TSH, T3 i FT3 korelują negatywnie z poziomem kortyzolu – gdy kortyzol jest zbyt wysoki, hormony tarczycy spadają, i odwrotnie (dotyczy to głównie sytuacji skrajnych, jak Cushing czy Addison) [15].
Z drugiej strony niedoczynność kory nadnerczy bywa elementem zespołów autoimmunologicznych, w których jednocześnie występuje np. choroba Addisona i autoimmunologiczna niedoczynność tarczycy (choroba Hashimoto). U pacjenta mogą wtedy nakładać się objawy obu tych schorzeń.
W praktyce, jeśli objawy tarczycowe nie ustępują mimo prawidłowego leczenia lub badania wskazują na nietypowe zmiany (np. niskie TSH przy prawidłowych hormonach tarczycy), lekarz może zlecić badanie kortyzolu. Kortyzol a tarczyca wpływają na siebie wzajemnie – wymagają zrównoważenia dla utrzymania prawidłowego metabolizmu.
Badanie poziomu kortyzolu we krwi
Badanie poziomu kortyzolu polega na oznaczeniu stężenia hormonu stresu we krwi, aby ocenić funkcjonowanie osi podwzgórze–przysadka–nadnercza i wykryć zaburzenia. Wynik pomaga rozpoznać zarówno niedobór (np. chorobę Addisona), jak i nadmiar kortyzolu (np. zespół Cushinga).
Najważniejsze informacje o badaniu kortyzolu:
- Materiał: surowica krwi żylnej (najczęściej poranna próbka).
Przygotowanie: na czczo (8–12 godzin bez jedzenia), należy unikać stresu i intensywnego wysiłku dzień wcześniej. - Pora pobrania: między 7:00–9:00 rano, gdy poziom kortyzolu we krwi jest najwyższy; czasem także pomiar wieczorny.
- Normy poranne: około 150–650 nmol/L (różnić się mogą w zależności od laboratorium oraz godziny pobrania).
- Czas oczekiwania na wynik: zwykle 1–2 dni.
- Inne materiały: kortyzol może być także oznaczany w dobowym moczu lub ślinie – w szczególnych wskazaniach.
Badanie poziomu kortyzolu wykonywane jest najczęściej przy podejrzeniu:
- zespołu Cushinga (nadmiar kortyzolu),
- choroby Addisona (niedobór kortyzolu),
- przewlekłego stresu,
- zaburzeń rytmu snu,
- nietypowych zaburzeń metabolicznych (np. otyłość brzuszna, nadciśnienie, hipoglikemia).
Prawidłowe wykonanie badania kortyzolu (odpowiednia pora, przygotowanie) jest kluczowe, aby wynik był miarodajny i właściwie interpretowany przez lekarza.
Norma kortyzolu z surowicy krwi
Kortyzol w surowicy krwi jest najczęściej oznaczanym parametrem – zwykle bada się poranną próbkę krwi. Standardowo prawidłowe stężenie kortyzolu w pobraniu rano wynosi około
150–650 nmol/L
Ponieważ rytmy dobowe wpływają na wynik, pora pobrania jest kluczowa: wieczorem wartości referencyjne są około dwukrotnie niższe ok.
~75–290 nmol/L
Wartości te dotyczą całkowitego kortyzolu we krwi (związanego z białkami i wolnego łącznie). W diagnostyce odchyleń ważne jest, aby oznaczać kortyzol o właściwej porze – np. przy podejrzeniu niedoczynności nadnerczy kluczowy jest wynik rano (czy nie jest zbyt niski).
Norma kortyzolu dla mężczyzn
U dorosłych mężczyzn stężenie kortyzolu we krwi zależy od pory dnia, ale ogólny zakres referencyjny jest podobny jak u kobiet. Poranne stężenie kortyzolu (ok. godz. 6:00–10:00) wynosi zwykle około:
150–650 nmol/L (5–25 µg/dl)
Wieczorem jest znacznie niższe – typowo mieści się w przedziale
~75–290 nmol/L
czyli około połowy wartości porannych. Wartości te mogą się nieznacznie różnić między laboratoriami. Nie stwierdza się istotnych różnic płciowych w poziomie kortyzolu – normy laboratoryjne dla surowicy są na ogół wspólne dla dorosłych mężczyzn i kobiet.
Norma kortyzolu dla kobiet
U kobiet nieciężarnych normy kortyzolu są zbliżone do przedstawionych powyżej dla mężczyzn. Rano wynoszą one średnio
ok. 140–690 nmol/L
a w godzinach wieczornych spadają do wartości mniej więcej o połowę niższych. Należy jednak pamiętać, że antykoncepcja hormonalna i inne leki zawierające estrogeny mogą podwyższać całkowity poziom kortyzolu (poprzez zwiększenie białek wiążących), co czasem wymaga uwzględnienia przy interpretacji wyniku.
Normy kortyzolu u kobiet w ciąży są natomiast odmienne – omówiliśmy je w kolejnych nagłówkach.
Kortyzol norma w ciąży
U kobiet w ciąży poziom kortyzolu naturalnie rośnie, jednak norma na poziom kortyzolu jest taka sama jak dla osób dorosłych. Stężenie kortyzolu zwiększa się już od pierwszego trymestru [16].
Taki podwyższony kortyzol odgrywa ważną rolę w rozwoju płodu (m.in. dojrzewaniu płuc dziecka). Należy jednak zaznaczyć, że nadmiar kortyzolu w ciąży ponad normy fizjologiczne (np. w zespole Cushinga u ciężarnej) może prowadzić do powikłań – takich jak cukrzyca ciążowa, nadciśnienie czy niższa masa urodzeniowa noworodka [17.
Dlatego wynik kortyzolu u kobiety w ciąży zawsze powinien interpretować lekarz.
Norma kortyzolu dla dzieci
Normy kortyzolu u dzieci zależą od wieku i fazy rozwoju. U najmłodszych dzieci stężenia mogą być nieco niższe, natomiast u młodzieży w okresie dojrzewania normy zbliżają się do wartości dla dorosłych. Zwykle laboratoria podają odrębne zakresy referencyjne dla różnych grup wiekowych dzieci.
Przykładowo, w badaniu dobowej zbiórki moczu (wolny kortyzol w moczu):
- dzieci – 2–27 µg/24 h,
- nastolatki – 5–55 µg/24 h,
- dorośli – 10–100 µg/24 h
Jeżeli wynik kortyzolu u dziecka znajduje się poniżej normy dla jego grupy wiekowej lub znacznie ją przekracza, konieczna jest konsultacja lekarska – interpretacja wyniku zawsze uwzględnia wiek pacjenta.
Norma kortyzolu z moczu
Oznaczenie wolnego kortyzolu w moczu (UFC, kortyzol wolny w dobowej zbiórce moczu) jest przydatne zwłaszcza w diagnostyce zespołu Cushinga (nadmiaru kortyzolu). Badanie to polega na zebraniu całej dobowej objętości moczu, w której następnie mierzy się ilość wydalonego kortyzolu.
Norma jest definiowana jako zakres prawidłowej całkowitej ilości kortyzolu wydalanego w ciągu 24 godzin. Typowy zakres referencyjny dla dorosłych wynosi:
55–330 nmol/24 h
Co odpowiada około 10–100 µg/dobę. U dzieci i młodzieży obowiązują odpowiednio niższe normy(informacje w nagłówku wyżej). Wynik znacznie przekraczający normę (po kilkukrotnym potwierdzeniu) sugeruje hiperkortyzolemię, zaś wynik poniżej normy – niewydolność nadnerczy.
W praktyce test dobowego kortyzolu w moczu wykonuje się głównie przy podejrzeniu zespołu Cushinga – nieprawidłowy wynik stanowi wskazanie do dalszych badań potwierdzających.
Norma kortyzolu w ślinie
Norma kortyzolu w ślinie wieczorem (około godz. 23:00) wynosi zwykle
od 0,3 do 4,3 nmol/L
a jej przekroczenie może wskazywać na hiperkortyzolemię lub zaburzenia rytmu dobowego.
Najważniejsze informacje o kortyzolu w ślinie:
- Badanie jest nieinwazyjne – próbkę można pobrać samodzielnie w domu.
- Pora pobrania: najczęściej późny wieczór (około 23:00) – wtedy kortyzol powinien być najniższy.
- Norma: 0,3–4,3 nmol/L – wartości mogą różnić się w zależności od laboratorium i metody oznaczenia.
- Podwyższony wynik: może wskazywać na zespół Cushinga.
- Zaniżony wynik: rzadziej, ale może sugerować niewydolność nadnerczy lub wpływ leków.
- Zaleta badania: ocena naturalnego rytmu dobowego kortyzolu bez stresu związanego z pobraniem krwi.
Badanie kortyzolu w ślinie jest szczególnie przydatne w diagnostyce zespołu Cushinga (brak fizjologicznego spadku kortyzolu nocą). Wysoki kortyzol w ślinie wieczorem to sygnał, że rytm hormonalny jest zaburzony i wymaga dalszej diagnostyki .
Norma kortyzolu rano i wieczorem
Kortyzol rano osiąga najwyższe stężenie – norma wynosi około 150–650 nmol/L, a wieczorem naturalnie spada do około 75–290 nmol/L.
Norma kortyzolu zależy od rytmu dobowego – najwyższe wartości są potrzebne rano do aktywizacji organizmu, a niskie wieczorem sprzyjają zasypianiu.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Jak obniżyć poziom kortyzolu?
Aby obniżyć kortyzol, należy unikać przewlekłego stresu, zadbać o sen (minimum 7–8 godzin) i wprowadzić umiarkowaną aktywność fizyczną. Pomocne są także techniki relaksacyjne czy ograniczenie kofeiny.
Kiedy należy zbadać kortyzol?
Kortyzol należy zbadać rano (7:00–9:00), gdy jego poziom jest najwyższy. W przypadku podejrzenia zespołu Cushinga często zleca się też pomiar nocny ze śliny.
Jakie są objawy wysokiego kortyzolu?
Objawy wysokiego kortyzolu to otyłość brzuszna, czerwone rozstępy, nadciśnienie, podwyższony poziom glukozy we krwi, osłabienie mięśni i zaburzenia nastroju [18].
Jakie są objawy niskiego kortyzolu?
Objawy niskiego kortyzolu to przewlekłe zmęczenie, utrata masy ciała, niskie ciśnienie krwi, hipoglikemia [19,20].
Podsumowanie
Kortyzol to kluczowy hormon stresu produkowany w korze nadnerczy, który reguluje metabolizm, ciśnienie krwi oraz reakcję na stres. Norma kortyzolu zmienia się w ciągu dnia. Rano wynosi około 150–650 nmol/L, a wieczorem spada do około 75–290 nmol/L. Stężenie różni się też w zależności od materiału badania – surowicy krwi, moczu lub śliny.
Wysoki poziom kortyzolu może prowadzić do zespołu Cushinga, otyłości brzusznej i problemów ze snem, a niski poziom kortyzolu – do choroby Addisona, zmęczenia i hipoglikemii. Dlatego prawidłowe oznaczenie kortyzolu oraz ocena rytmu dobowego są kluczowe w diagnostyce zaburzeń hormonalnych.
Dbając o sen, redukcję stresu i zdrowy styl życia, można wspierać naturalną równowagę kortyzolu i zapobiegać poważnym chorobom związanym z jego nadmiarem lub niedoborem.
Piśmiennictwo:
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK538239/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38067154/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37432427/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/1327073/
- https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10706127/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34920399/
- https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4133106/
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK441994/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38192949/
- https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10157827/
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27345309/
- https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5373497/
- https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7803047/
- https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11907100/
- https://www.mdpi.com/1422-0067/22/6/3131
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36543024/
- https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7614758/
- https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/99731,kortyzol-co-to-badanie-norma-przyczyny-podwyzszonego-i-obnizonego-stezenia
- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15950390/
- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK441832/
