Jak czytać siatki centylowe i kiedy z nich korzystać?

Jako rodzice często patrzymy na wagę i wzrost „na oko” – a potem zastanawiamy się, czy twojego dziecka rozwój mieści się w normie. Siatki centylowe pomagają to sprawdzić obiektywnie: pokazują, jak masa ciała, wzrost czy obwód głowy wypadają na tle rówieśników w zależności od wieku i płci. W tym przewodniku krok po kroku pokażę, jak czytać siatki centylowe, co oznacza centyl (np. 50 czy 75) i kiedy wynik powinien skłonić do konsultacji z pediatrą. Dzięki temu łatwo ocenisz, czy dziecko rozwija się prawidłowo i jak mądrze monitorować jego postępy.

Jak czytać siatki centylowe – najważniejsze wnioski

• Siatki centylowe pokazują, jak masa ciała, wzrost, BMI czy obwód głowy wypadają na tle rówieśników i czy dziecko mieści się w normie.
  
• Centyle wskazują, jaki procent dzieci ma mniejszy lub większy wynik (np. 75c = cięższe niż 75% rówieśników). Normą jest zwykle 3.–97. centyl.
  
• Alarmujące wyniki: poniżej 3c, powyżej 97c, nagła zmiana kanału lub duża rozbieżność między wagą a wzrostem → wymagają konsultacji z lekarzem.
  
• Oddzielne siatki są dla chłopców i dziewczynek – zawsze trzeba używać odpowiedniej dla płci i wieku.
  
• BMI dzieci oceniamy na siatkach: <5c = niedowaga, 85–95c = nadwaga, >95c = otyłość.
  
• Regularne pomiary są kluczowe – liczy się trend wzrostu w czasie, a nie pojedynczy wynik.

Do czego służą siatki centylowe?

Siatki centylowe służą do oceny rozwoju fizycznego dziecka – przede wszystkim wzrostu, masy ciała, BMI, a u niemowląt także obwodu głowy. Dzięki nim można porównać wymiary twojego dziecka z populacją rówieśników tej samej płci i w zależności od wieku. Pozwala to ocenić, czy maluszek mieści się w normie, rośnie harmonijnie i rozwija się prawidłowo na tle dzieci w danej grupie wiekowej. To narzędzie przesiewowe, z którego korzysta pediatra i rodzice, by wcześnie wychwycić ewentualne odchylenia.

W praktyce siatka to wykres z naniesionymi krzywymi centylowymi. Powstał na podstawie pomiarów tysięcy dzieci i pokazuje rozkład danej cechy (np. wzrostu czy masy ciała) w populacji. Na tej podstawie pediatra ocenia, czy masa ciała jest proporcjonalna do długości/wysokości ciała i wieku dziecka, a także czy tempo wzrostu jest adekwatne. To dokładniejsze niż sztywne „normy dla dorosłych”, bo u dzieci parametry zmieniają się dynamicznie wraz z wiekiem – nie istnieje jedna, uniwersalna norma niezależna od wieku.

Dzieci mogą się znacznie różnić wzrostem czy wagą i nadal być zdrowe. Drobniejszy maluszek w dolnych centylach nie musi być niedożywiony, a większy w górnych centylach może rozwijać się prawidłowo – szczególnie jeżeli podobną budowę mają rodzice. Kluczowe jest śledzenie trendu na siatce centylowej: patrzymy, czy dziecko znajduje się mniej więcej w tym samym kanale centylowym, czy krzywa rośnie równomiernie i czy kolejne pomiary pokazują stałe tempo wzrostu i przyrostu masy ciała. Jeśli tak – rozwój przebiega zgodnie z oczekiwaniami. Jeśli nie – warto skonsultować się z pediatrą.

Jak są zbudowane siatki centylowe?

Siatka centylowa to wykres, na którym zestawia się wiek dziecka (oś pozioma) z wartością mierzonej cechy fizycznej (oś pionowa). Może to być masa ciała w kilogramach, długość/wzrost w centymetrach albo obwód głowy. Punkt naniesiony na przecięciu osi pokazuje, gdzie w danym wieku plasuje się wynik twojego dziecka.

Na wykresie znajdują się charakterystyczne krzywe centylowe (najczęściej 3., 10., 25., 50., 75., 90. i 97. centyl). Linie te wyznaczają, jaki procent dzieci w populacji osiąga daną wartość lub mniejszą:

• 50. centyl (mediana) – wynik przeciętny, dokładnie połowa dzieci ma niższą wartość, połowa wyższą.
  
• 3. centyl – dolna granica normy, poniżej której znajduje się tylko 3% rówieśników.
  
• 97. centyl – górna granica normy, powyżej której jest zaledwie 3% dzieci.

Przestrzeń pomiędzy sąsiednimi krzywymi to tzw. kanał centylowy. Jeżeli dziecko przez kolejne pomiary „trzyma się” tego samego kanału, oznacza to, że rozwija się prawidłowo i harmonijnie.

Siatki WHO i OLA/OLAF

W Polsce korzysta się dziś z dwóch głównych standardów:

• Siatki WHO (2006) – obowiązują od urodzenia do 5. roku życia. Opracowano je na podstawie badań ponad 8500 dzieci z różnych stron świata, wychowywanych w optymalnych warunkach i karmionych naturalnie. Dzięki temu pokazują one fizjologiczny, wzorcowy rozwój dziecka niezależnie od kraju [1].
  
• Siatki krajowe OLA/OLAF – opracowane przez Instytut Matki i Dziecka oraz Centrum Zdrowia Dziecka na podstawie badań polskich dzieci i młodzieży w wieku 3–18 lat. Uwzględniają realia i specyfikę naszej populacji [2].

W wieku 3–5 lat zakres siatek WHO i OLA/OLAF nakłada się – pediatrzy mogą korzystać z obu, ale często preferuje się WHO dla młodszych dzieci (ze względu na międzynarodowy punkt odniesienia i karmienie piersią), a od 5. roku życia standardem stają się siatki polskie.

Normy zmieniają się w czasie wraz z warunkami życia. Dzieci współczesne bywają cięższe i wyższe niż dekadę temu, dlatego aktualizacja siatek pozwala uniknąć błędów w ocenie. Dzięki zastosowaniu zarówno globalnych standardów WHO, jak i polskich danych OLA/OLAF, mamy pewność, że pomiary dziecka są interpretowane możliwie najbardziej precyzyjnie.

Rodzaje siatek centylowych

Rodzaj siatki centylowej, z której korzystamy, zależy od płci i wieku dziecka, a także od tego, jaką cechę ciała dziecka oceniamy (np. masę, wzrost, obwód głowy). W książeczkach zdrowia znajdziemy osobne wykresy dla różnych parametrów [1]. Najczęściej używane to:

Siatki centylowe masy ciała

Na osi pionowej zaznacza się masę ciała w kilogramach, a na poziomej wiek dziecka. Dzięki nim można sprawdzić, czy waga twojego dziecka mieści się w normie dla wieku i płci.

• 50. centyl oznacza wagę bardzo zbliżoną do średniej.
  
• 75. centyl – dziecko waży więcej niż 75% rówieśników, ale wciąż mieści się w granicach normy.
  
• Poniżej 3. lub powyżej 97. centyla – zwykle wymaga konsultacji z pediatrą.

Siatki wagi są szczególnie pomocne, gdy chcemy sprawdzić, czy niemowlę przybiera na wadze w odpowiednim tempie. Liczy się nie tylko pozycja na wykresie, ale też to, czy krzywa rozwoju utrzymuje się w tym samym kanale centylowym.

Siatki centylowe wzrostu (długości ciała)

U niemowląt mierzy się długość ciała w pozycji leżącej, u starszych dzieci – wzrost w pozycji stojącej. Siatki wzrostu pozwalają ocenić, czy dziecko jest wysokie, średnie czy niższe od rówieśników oraz, czy jego tempo wzrostu jest prawidłowe.

• Noworodek w pierwszym roku życia rośnie średnio o ~25 cm – później tempo stopniowo maleje.
  
• Jeśli dziecko od początku jest np. w 10. centylu i konsekwentnie rośnie równolegle do krzywej, to zwykle oznacza zdrowy rozwój – po prostu jest drobniejsze.
  
• Alarm pojawia się, gdy dziecko wypada z dotychczasowego kanału (np. z 50. na 10. centyl).

W Polsce pomiary wzrostu wykonuje się także podczas bilansów w szkołach, co pozwala wcześnie wykryć np. niskorosłość czy zbyt szybki wzrost.

Siatki centylowe obwodu głowy

U niemowląt i małych dzieci regularnie mierzy się obwód głowy, który odzwierciedla rozwój mózgu i układu nerwowego.

• Poniżej 3. centyla może świadczyć o mikrocefalii (małogłowiu).
  
• Powyżej 97. centyla – np. o wodogłowiu.

Dlatego pediatrzy bardzo uważnie analizują tę siatkę – szczególnie do 2. roku życia. W późniejszym wieku przyrost obwodu głowy jest minimalny, więc siatki te przestają być rutynowo stosowane.

Siatki centylowe BMI

BMI (Body Mass Index) oblicza się, dzieląc masę ciała (kg) przez kwadrat wzrostu (m²). U dzieci BMI musi być interpretowane z uwzględnieniem wieku i płci, dlatego opracowano specjalne siatki BMI [4].

• <5. centyl – niedowaga.
  
• 85.–95. centyl – nadwaga.
  
• >95. centyl – otyłość.

Przykład: dziecko może być na 75. centylu wagi, ale jednocześnie bardzo wysokie – jego BMI wypadnie wtedy w normie. To pokazuje, że siatki BMI najlepiej odzwierciedlają proporcje masy ciała do wzrostu.

Dla najmłodszych (poniżej 2. roku życia) stosuje się zamiast tego siatki waga do długości ciała (weight-for-length) opracowane przez WHO.

Siatki centylowe dla wcześniaków

Wcześniaki rodzą się mniejsze i lżejsze, dlatego ocenia się je na dedykowanych siatkach, np. Fentona. Uwzględnia się przy tym wiek skorygowany (liczony od przewidywanego terminu porodu).

• Siatki wcześniaków obejmują masę ciała, długość ciała i obwód głowy do około 1.–2. roku życia.
  
• Większość wcześniaków nadrabia wzrost i wagę w ciągu pierwszych 2–3 lat – ok. 80% dogania rówieśników do 24.–36. miesiąca życia.

Jeśli wcześniak systematycznie pnie się w górę krzywej, to sygnał dobrego rozwoju. Brak przyrostów lub spadek kanału centylowego wymaga jednak konsultacji lekarskiej.

Siatki centylowe dla dziewczynek

Siatki centylowe dla dziewczynek różnią się od chłopięcych, bo tempo rozwoju fizycznego jest inne. Noworodki obu płci startują podobnie (ok. 50–52 cm i 3–3,5 kg), ale dziewczynki zwykle wcześniej dojrzewają i szybciej osiągają ostateczny wzrost [3].

Na wykresach widać to jasno: 97. centyl wzrostu u 18-latek to ok. 177 cm, a u chłopców aż 190 cm. Podobnie z wagą – w najwyższych centylach dziewczęta ważą średnio mniej niż chłopcy, co wynika z biologii i innej kompozycji ciała.

Dlatego zawsze trzeba korzystać z odpowiedniej siatki dla płci. Przykład: pięcioletnia dziewczynka o wadze 20 kg będzie w okolicy 60. centyla wśród dziewcząt, ale na siatce chłopięcej wypadłaby niżej.

Siatki dziewczęce pomagają też wychwycić problemy, np. opóźnione lub przedwczesne dojrzewanie, gdy dziecko rośnie inaczej niż rówieśniczki. Porównując wyniki, patrzymy zawsze na żeńską populację, a nie na chłopców.

Siatki centylowe dla chłopców

Chłopcy i dziewczynki rozwijają się w innym tempie, dlatego dla obu płci stosuje się osobne siatki. Chłopcy rosną na początku nieco wolniej, ale ich skok pokwitaniowy pojawia się później i jest zwykle silniejszy. W efekcie w wieku dorosłym osiągają większy wzrost i masę ciała [3].

Na siatkach widać to wyraźnie:

• 97. centyl wzrostu 18-letniego chłopca to ok. 190 cm, a średnia (50. centyl) – 176–178 cm.
  
• Masa ciała: 18-latek w 50. centylu waży ok. 68 kg, a w 97. – 88 kg.

Różnice wynikają też z budowy: chłopcy mają więcej masy mięśniowej i kostnej, co sprawia, że np. ich obwód głowy czy klatki piersiowej bywa nieco większy.

Siatki centylowe pomagają rodzicom monitorować rozwój syna na tle grupy odniesienia. Ważne jest obserwowanie proporcji – jeśli masa ciała rośnie szybciej niż wzrost (np. chłopiec jest na 50. centylu wzrostu, ale 90. centylu wagi), to sygnał, że warto skonsultować dietę i aktywność z pediatrą.

Jak czytać siatki centylowe?

Na pierwszy rzut oka siatka centylowa może wyglądać skomplikowanie, ale w praktyce jej odczyt jest prosty. Wystarczy trzymać się kilku kroków:

1. Wybierz odpowiednią siatkę – dla płci dziecka, wieku (np. 0–12 miesięcy, 2–18 lat) i parametru (masa ciała, wzrost, BMI, obwód głowy).
   
2. Znajdź wiek dziecka na osi poziomej (miesiące lub lata).
   
3. Znajdź wartość pomiaru na osi pionowej (np. 7,8 kg, 76 cm).
   
4. Zaznacz punkt – przecięcie wieku i wartości pomiaru.
   
5. Odczytaj centyl – sprawdź, na której krzywej leży punkt lub między którymi.
   
   • Punkt na linii 75 = 75. centyl.
     
   • Punkt między 50. a 75. = „pomiędzy 50. a 75. centylem”.
     
6. Zapisz wynik i monitoruj – kolejne pomiary tworzą krzywą, czyli indywidualny wykres rozwoju twojego dziecka.

Pamiętaj, że pojedynczy pomiar mówi tylko, gdzie dziecko znajduje się „tu i teraz”. Najważniejszy jest trend, czyli to, czy dziecko utrzymuje się w tym samym kanale centylowym i rozwija się równomiernie.

Z czasem rodzicom staje się łatwiej odczytywać siatki centylowe – wystarczy wprawa i regularne nanoszenie pomiarów.

Jak interpretować procenty na siatkach centylowych dla dzieci?

Procenty na siatkach centylowych (czyli wartości centylowe, zwane też percentylami) pokazują, jak rzadki lub częsty jest wynik dziecka w populacji.

• 10. centyl – 10% dzieci ma taki sam lub mniejszy wynik (waga, wzrost itp.), a 90% ma wyższy.
  
• 90. centyl – dziecko jest większe niż 90% rówieśników, tylko 10% jest większych.
  
• 50. centyl (mediana) – dokładna średnia: połowa dzieci ma niższe wartości, połowa wyższe.

Ważne: dziecko nie musi być na 50. centylu, aby rozwijało się prawidłowo. Norma rozwojowa jest szeroka i obejmuje wiele kanałów.

W jakim centylu powinno być dziecko?

Nie ma jednego „idealnego” centyla. Pediatrzy posługują się dwiema definicjami normy:

• Szeroka norma: od 3. do 97. centyla – obejmuje 94% zdrowych dzieci.
  
• Wąska norma: od 10. do 90. centyla – około 80% dzieci mieści się w tym przedziale.

Oznacza to, że dziecko na 20. czy 85. centylu nadal rozwija się prawidłowo.

Kiedy wynik budzi niepokój?

• <3. centyl – może oznaczać niedobory wzrostu lub wagi, wymaga diagnostyki.
  
• >97. centyl – sugeruje nadmierną wagę, otyłość lub nietypowo duży wzrost.

Nie jest to jednak wyrok, tylko sygnał do dalszej oceny – lekarz zawsze bierze pod uwagę inne czynniki: tempo wzrostu, proporcje wagi do wzrostu i ogólny rozwój dziecka.

Jak zmierzyć BMI dziecka?

BMI (Body Mass Index) to wskaźnik masy ciała do wzrostu. U dzieci nie można go interpretować tak jak u dorosłych – zawsze trzeba odnieść wynik do siatki centylowej BMI.

Krok 1. Prawidłowy pomiar

• Masa ciała:
  
  • niemowlęta – waży się nago lub w samej pieluszce na wadze niemowlęcej,
  • starsze dzieci – na stojąco, bez butów, w lekkiej odzieży.
    
• Wzrost:
  
  • poniżej 2 lat – mierzony w pozycji leżącej (od czubka głowy do pięt),
  • powyżej 2 lat – na stojąco, przy ścianie lub wzrostomierzu.

Krok 2. Oblicz BMI

Wzór jest prosty:

BMI = masa (kg) / wzrost (m)2

Przykład: dziecko waży 20 kg i ma 110 cm (1,10 m).
Kwadrat 1,10 m = 1,21.
BMI = 20 ÷ 1,21 ≈ 16,5.

Krok 3. Odczytaj wynik na siatce centylowej

Samo BMI niewiele mówi – trzeba je nanieść na siatkę BMI dla wieku i płci dziecka. Punkt na wykresie pokaże, czy BMI mieści się w normie, czy wymaga uwagi.

Jak interpretować BMI na siatkach centylowych?

W Polsce najczęściej stosuje się poniższe progi:

• <5. centyl – niedowaga, masa ciała za niska do wzrostu,
  
• 5.–25. centyl – dziecko szczupłe, ale zwykle jeszcze w normie,
  
• 25.–85. centyl – prawidłowy zakres,
  
• 85.–95. centyl – nadwaga,
  
• >95. centyl – otyłość.

Niektóre organizacje używają nieco innych granic (np. 90. i 97. centyl), ale sens jest taki sam – wysokie BMI oznacza ryzyko nadwagi/otyłości, niskie może sygnalizować niedożywienie.

Niepokojące wyniki na siatkach centylowych

Siatki centylowe pomagają wychwycić sytuacje, w których rozwój dziecka wymaga większej uwagi. Oto najważniejsze sygnały ostrzegawcze:

1. Wyniki poniżej 3. centyla lub powyżej 97. centyla

• <3. centyl – możliwy niedobór wzrostu lub wagi, konieczna diagnostyka (choroby przewlekłe, niedobory żywieniowe, zaburzenia hormonalne).
  
• >97. centyl – w przypadku masy ciała sygnalizuje otyłość; bardzo wysoki wzrost może wskazywać na przedwczesne dojrzewanie lub rzadkie choroby, ale częściej to kwestia genów (np. wysocy rodzice).
  Każdy wynik poza 3–97 centylem wymaga konsultacji pediatry.

2. Strefa obserwacyjna (3.–10. i 90.–97. centyl)

• Dziecko jest jeszcze w normie, ale blisko granicy.
  
• Np. 5. centyl wagi to sygnał, by sprawdzać, czy dziecko dalej przybiera, a 95. centyl wagi – by pilnować, by nie przesunęło się wyżej.
  To nie alarm, tylko wskazanie do uważniejszego monitorowania.

3. Rozbieżność między wzrostem a wagą (>2 kanały centylowe)

• Przykład: wzrost na 50.–75. centylu, a waga tylko na 3.–10. → możliwa niedowaga.
  
• Odwrotnie: wzrost przeciętny, a waga w 90. → ryzyko nadwagi.
  Duże różnice sygnalizują brak proporcji i wymagają oceny pediatry.

4. Zmiana kanału centylowego o więcej niż jeden

• Gwałtowny spadek lub wzrost o 2 kanały centylowe między pomiarami to sygnał ostrzegawczy.
  
• Np. dziecko z 50. centyla w 6. miesiącu spada na 10. w 9. miesiącu.
  Przyczyną mogą być choroby, problemy z karmieniem, infekcje. Zawsze warto to sprawdzić.

5. Nieprawidłowy obwód głowy

• <3. centyl – podejrzenie mikrocefalii (małogłowia).
  
• >97. centyl – możliwe wodogłowie lub inne zaburzenia.
  Najpierw trzeba wykluczyć błąd pomiaru, ale powtarzalne skrajne wartości wymagają diagnostyki (np. USG przezciemiączkowe, konsultacji neurologa).

6. Utrzymywanie się na granicy normy

• Dziecko stale na 3.–5. lub 95. centylu może być zdrowe (np. to kwestia genów), ale lepiej pozostawać w kontakcie z pediatrą.
  Kluczowe jest, czy rozwój przebiega równomiernie i czy inne parametry są w normie.

Niepokojące wyniki to nie tylko skrajne wartości, ale także nagłe zmiany trendu czy brak proporcji między wzrostem a wagą. Sama liczba centyla to nie diagnoza – zawsze trzeba patrzeć na całościowy obraz zdrowia dziecka. Siatki centylowe są narzędziem, które zadaje właściwe pytania, a odpowiedzi pomagają znaleźć pediatrzy i specjaliści.

Jak monitorować rozwój niemowlęcia i małego dziecka?

Monitorowanie rozwoju to proces długofalowy – nie chodzi o jeden pomiar, ale o regularne śledzenie trendu. Oto, na co warto zwrócić uwagę:

Regularne pomiary

• Niemowlęta – ważyć i mierzyć co ok. miesiąc (często przy okazji szczepień czy wizyt patronażowych).
  
• Dzieci powyżej 1 roku – pomiary co 2–3 miesiące.
  
• Każdy wynik wpisuj do książeczki zdrowia i nanieś na odpowiednią siatkę centylową – tworzy się w ten sposób indywidualna krzywa rozwoju.

Korzystaj z bilansów i wizyt kontrolnych

• W Polsce obowiązują tzw. bilanse zdrowia dziecka (np. bilans 2-, 4-, 6-latka).
  
• Podczas nich pediatra analizuje wzrost, wagę, BMI i obwód głowy na siatkach.
  
• To ważne momenty, by wcześnie wykryć nieprawidłowości – nie tylko fizyczne, ale też np. ruchowe czy rozwojowe.

Patrz na całość, nie na pojedynczy pomiar

• Waga i wzrost powinny być proporcjonalne.
  
• Dziecko na 15. centylu wagi i 10. centylu wzrostu rozwija się prawidłowo – harmonijnie, choć jest drobniejsze.
  
• Siatki pokazują tylko fizyczny aspekt, dlatego warto obserwować też osiąganie kamieni milowych (np. siadanie, raczkowanie, chodzenie).

Uwzględniaj kontekst

• Infekcje, choroby, skoki rozwojowe czy zwiększona aktywność mogą czasowo wpłynąć na przyrost masy ciała.
  
• Notuj takie zdarzenia – pomoże to lekarzowi lepiej ocenić sytuację.

Dieta i styl życia

• Rozwój dziecka zależy od prawidłowego żywienia (mleko, rozszerzanie diety, później zdrowe posiłki).
  
• Zbyt szybki przyrost masy ciała może wynikać np. z nadmiaru soków czy słodzonych kaszek.
  
• Ruch i zabawa są niezbędne – maluszek potrzebuje przestrzeni do aktywności.

Współpraca z pediatrą i specjalistami

• Jeśli coś Cię niepokoi (np. brak przyrostu wagi, bardzo szybkie tycie, różnice między wagą a wzrostem), skonsultuj się z lekarzem.
  
• Pediatra na podstawie siatek oceni, czy rozwój jest prawidłowy, i w razie potrzeby skieruje do dietetyka, endokrynologa czy fizjoterapeuty.

Każde dziecko ma własne tempo rozwoju. Siatki centylowe służą jako narzędzie przesiewowe – pomagają wcześnie wykryć odchylenia, ale nie zastępują zdrowego rozsądku i obserwacji rodziców. Jeśli maluszek jest pogodny, aktywny i zdobywa nowe umiejętności, to nawet w dolnych czy górnych granicach normy często rozwija się całkowicie prawidłowo.

Podsumowanie

Siatki centylowe to praktyczne narzędzie, które pomaga ocenić, czy rozwój fizyczny dziecka przebiega prawidłowo. Dzięki nim widać, jak waga, wzrost, BMI czy obwód głowy dziecka wypadają na tle rówieśników tej samej płci i w tym samym wieku.

Prawidłowa interpretacja wymaga:

• wyboru odpowiedniej siatki (według płci i parametru),
  
• zaznaczenia punktu na przecięciu wieku i wartości pomiaru,
  
• sprawdzenia, w którym centylu znajduje się wynik.

Norma obejmuje zwykle zakres 3.–97. centyl, a jako typowy przyjmuje się 10.–90. centyl. Najważniejszy jest jednak trend – czyli to, jak krzywa dziecka zmienia się w czasie – oraz proporcje pomiędzy różnymi parametrami (np. waga względem wzrostu).

Jeśli dziecko znajduje się na skrajnych centylach lub jego krzywa wzrastania nagle zmienia bieg, to sygnał, że warto skonsultować się z pediatrą. Wczesna reakcja (np. zmiana diety, dodatkowe badania, wsparcie specjalisty) może zapobiec poważniejszym problemom zdrowotnym w przyszłości.

Bibliografia:

1. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15069916/
2. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3663205/
3. https://link.springer.com/article/10.1007/s00431-010-1329-x
4. https://www.mdpi.com/1660-4601/17/10/3480