Czy małe i niebieskie talerze rzeczywiście sprawiają, że jemy mniej?

Jedną z najczęstszych porad dotyczących kontrolowania apetytu jest rekomendacja, by kupić małe talerze i zacząć z nich korzystać. Istnieje nawet pogląd, że rosnące rozmiary talerzy są jedną z przyczyn epidemii otyłości. Jak się do tego mają dowody naukowe?

Autorem tego wpisu jest dr Damian Parol, którego możecie znaleźć również na blogu damianparol.com

Spis treści

• Kim jest prof. Brian Wansink?
• Wielkość talerza w badaniach naukowych
• Jak to interpretować?

Kim jest prof. Brian Wansink?

Żeby dobrze omówić ten temat, musimy zacząć od przybliżenia postaci prof. Briana Wansinka. Jest to naukowiec zajmujący się badaniem i popularyzowaniem zagadnień związanych z psychologią żywienia i zachowaniami konsumenckimi. Opublikował on wiele ciekawych i często cytowanych badań, które prawie każdy kojarzy – m.in. słynne badanie z niekończącym się talerzem zupy. Za tę pracę dostał nawet IG Nobla (wbrew obiegowym opiniom nie jest to anty-Nobel). 

Jeszcze kilka lat temu prof. Wansink był bardzo cenionym naukowcem o niesamowitym dorobku, charyzmie i (wydawałoby się…) wielkim wkładzie w stan wiedzy nt. zapobiegania przejadania się przez ludzi. W tej ostatniej kwestii doradzał nawet rządowi USA. Wszystko zmieniło się pod koniec 2016 roku. 

Szczegóły całej afery możecie przeczytać w dwóch wpisach na blogu Nic Prostszego i To Tylko Teoria. W dużym skrócie – Wansink opublikował wpis na swoim blogu, w którym przyznaje się do nierzetelności naukowej i nagina dane naukowe pod swoje tezy. Oczywiście on sam tak tego nie postrzegał. Uruchomiło to lawinę wydarzeń. Inni naukowcy zaczęli sprawdzać jego prace i okazało się, że mają one liczne błędy. I nie chodzi tylko o jakieś niedoskonałości lub metodologiczne niedociągnięcia. Często wyniki były matematycznie niemożliwe lub liczebność próby była w dwóch miejscach artykułu inna. W skutek tego wiele jego prac została wycofana z publikacji – w świecie naukowym jest to jak w świecie sportowym odebranie sportowcowi za stosowanie dopingu wcześniej przyznanego medalu. Jego wiarygodność legła w gruzach. Sam osobiście wiele razy powoływałem się na niego w przeszłości i polecałem jego książki, ale dzisiaj już nie uznaję go za rzetelnego naukowca. 

Wielkość talerza w badaniach naukowych

Czemu przybliżam sylwetkę Briana Wansinka? Dlatego, że to właśnie on opublikował większość badań, które potwierdzały, że wielkość talerza ma znaczenie i wpływa na to, ile zjemy. Co ciekawe, wypowiadał się on też o dość popularnych niebieskich talerzach. Uważał on, że kontrast między jedzeniem a kolorem talerza (jedzenie rzadko jest niebieskie) sprawia, że wydaje się, że jest go więcej. Według mojej wiedzy nie ma żadnych danych, które potwierdzałyby taką hipotezę. 

W 2014 roku ukazała się meta-analiza 14 prac nad wpływem wielkości talerzy na wielkość spożycia [1]. Większość z prac nie wykazała istotnej różnicy w spożyciu. Wyjątkiem był prace zespołu Wansinka oraz jedna praca niezwiązanych z nim naukowców. Niezależnie od renomy naukowca zawsze jest podejrzane, kiedy wychodzą mu wyniki inne niż wszystkim innym. 

W zeszłym (2019) roku ukazało się duże badanie (n=134), w którym zaobserwowano niższe o 3% spożycie przy korzystaniu z małych talerzy [2]. Aczkolwiek jest też badanie wskazujące, że ludzie jedzą więcej popcornu, kiedy porcja jest mała [3]. 

Jak to interpretować?

Większość badań nie przemawia za hipotezą, że małe talerze są korzystniejsze niż duże w kontekście zmniejszania wielkości spożycia. W zasadzie tę hipotezę można bronić jedynie w świetle badań prof. Wansinka i jego zespołu, które trudno obecnie uznać za wiarygodne. 

Może być też tak, że ten efekt jest po prostu bardzo mały – np. wynosi zaobserwowane w jednej z prac 3%. Takie kilka procent to więcej niż nic i może mieć pewne znaczenie, jeśli zsumuje się je na przestrzeni dni lub tygodni. Mogą też istnieć indywidualne różnice i u niektórych ten efekt może być większy. Dlatego jeśli obserwujesz, że mały talerz sprawia, że jesz mniej lub jedzenie nie wygląda „biednie”, to warto się tego trzymać. 

Jedzenie z małych talerzy może mieć też znaczenie czysto fizyczne. Na małym talerzu mieści się mniej jedzenia, co przy jedzeniu w bufetach (np. w hotelu lub stołówce) może nabierać znaczenia – o ile nie pójdziemy po dokładkę. Tak czy inaczej – jedzenie z małych talerzy przynosi raczej niewielkie korzyści i są skuteczniejsze sposoby zmniejszenia spożycia. 

Piśmiennictwo